„Rocznik Tarnowski” ukazuje się od 1990 r. i zajmuje wśród pism prezentujących kulturę i dzieje regionalne czołowe miejsce w Polsce. Jest pismem propagującym kulturę i historię Tarnowa oraz regionu tarnowskiego. Obecny, 24. tom – podobnie jak poprzednie tomy – „Rocznika Tarnowskiego” jest skarbnicą wiedzy o Tarnowie i regionie. Tom 24. zawiera kilka działów. Pierwszy z nich to artykuły i wspomnienia poświęcone Stanisławowi Potępie, następny to artykuły i rozprawy, komunikaty z konferencji konserwatorów odbytej w Jeżowie oraz tzw. miscellanea. Zbiór artykułów i wspomnień poświęconych wybitnemu tarnowianinowi Stanisławowi Potępie odbiega od sztampy biograficznej. Teksty przedstawiają S. Potępę jako człowieka w pełnym wymiarze Jego działania. Wstępem do przedstawienia sylwetki S. Potępy jest artykuł biograficzny pióra M. Czosnyki wraz ze szczegółowym wywodem Jego rodowodu, a tym samym i korzeni. Artykuł biograficzny, jak i kolejne teksty związane z przedstawieniem sylwetki S. Potępy, są bardzo bogato ilustrowane.

Przypomniany został człowiek-instytucja w kontekście czasów jakże skomplikowanych. Wskazano na Jego zasługi dla kultury Tarnowa, nie pomijając Jego skomplikowanego życia, w tym na Jego słabości oraz jakże odmienne zapatrywanie społeczno-polityczne od tych, które dziś są preferowane. Ukazanie pełnej perspektywy działania i życia S. Potępy wskazuje, że z perspektywy czasu najważniejsze są Jego dokonania. Przypomniana została obyczajowość drugiej połowy XX w., bez przekłamań, prostolinijnie z jednoczesnym postulatem zbadania obyczajowości w tym okresie w instytucjach kultury. Postać S. Potępy została przypomniana i dzięki „Rocznikowi Tarnowskiemu” nie odejdzie w zapomnienie, a młodemu pokoleniu wskaże, jak bardzo skomplikowane były czasy w Polsce w okresie tzw. realnego socjalizmu.

Dział artykułów i rozpraw otwiera tekst M. Smoły dotyczący komunikacji pocztowej w okresie staropolskim. Autor na tle rozwoju miasta wskazał na potrzebę i konieczność komunikowania się. To, co dla nas jest sytuacją naturalną, którą zastaliśmy, czyli funkcjonowanie poczty, a w ostatnich latach jej wypieranie przez komunikację elektroniczną, to, jak przedstawił autor, nie było łatwe dla naszych przodków. Komunikowanie się między ludźmi przyczyniło się do rozwoju cywilizacji i każda większa społeczność, by się rozwijać, musiała organizować komunikację. Autor wskazał, jak w okresie staropolskim odbywało się przekazywanie listów, w zależności od pozycji społecznej korespondentów, i kiedy w Tarnowie powstała stacja pocztowa. Dla uzupełnienia bardzo cennego artykułu chciałbym zasygnalizować, że wymianą informacji w XVI wieku w kontekście europejskim zajmował się tarnowianin z pochodzenia, Jan Pirożyński.

Dzieje dwóch kamienic w tarnowskim Rynku to niezwykle drobiazgowe ich przedstawienia z punktu widzenia historii sztuki i dziejów tarnowskich rodzin w nich zamieszkujących. Konserwacja kamienic i zmiana ich przeznaczenia na pomieszczenia muzealne doprowadziły do wielu odkryć związanych z dziejami Tarnowa. Autorki A. Forczek-Sajdak i J. Skrzelowska przedstawiły, jak konserwuje się poszczególne elementy zabytkowych kamienic. Jak bardzo skomplikowane jest konserwowanie kamieniarki, a szczególnie malowideł. Artykuł ten jest niezwykle cenny dla zwiedzających tarnowskie Muzeum Okręgowe. Zwiedzający będą mogli zapoznać się z malowidłami z okresu pierwszego wystroju kamienic.

Dzieje społeczności żydowskiej w Tuchowie to fragment dziejów tego położonego nieopodal Tarnowa miasta. Autor – T. Wantuch wskazał na wiek XVIII jako okres, kiedy w mieście osiedlili się pierwsi Żydzi. Omówił rozwój gminy żydowskiej w mieście oraz jej stosunek do ludności miasta Tuchowa. Opisał budowę bożnicy w Tuchowie oraz wpływ na żydowskich mieszkańców tego miasta sąsiedniego miasteczka Bobowa, w którym było centrum chasydyzmu. Okres I wojny światowej przyniósł społeczności żydowskiej Tuchowa pierwsze większe straty. W pobliżu miasta rozgrywały się walki między wojskami carskimi a austro-węgierskimi. Symbolem tych walk są groby poległych Żydów, walczących zarówno w armii carskiej, jak i w armii austro-węgierskiej. Okres międzywojenny to czasy, kiedy to społeczność żydowska budowała codzienne życie Tuchowa i przyczyniała się do jego rozwoju. Artykuł kończy się zapowiedzią zagłady tej społeczności w czasie okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej.

M. Nowrotek przedstawiła niezwykle dokładnie genealogię rodziny Tetmajerów związanych z Tarnowem i Łopuszną, a osiadłych w Ochotnicy. Jest to wyśmienity materiał uzupełniający do dziejów tej znanej w kulturze polskiej rodziny. Swoje ustalenia oparła na skrupulatnie wykorzystanych źródłach archiwalnych, takich jak: materiały z archiwów państwowych i kościelnych, księgi metrykalne, druki urzędowe oraz dostępna literatura i prasa. Autorka ustaliła powiązania genealogiczne rodu Tetmajerów z innymi rodzinami, w tym przede wszystkim z rodziną Kołodziejskich.

Życie i działalność Józefa Gabriela Męcińskiego, powstańca styczniowego, posła na sejm galicyjski, działacza politycznego i społecznego w Galicji na przełomie XIX i XX wieku to kolejny artykuł pióra M. Czosnyki. Autor nawiązał do genealogii rodu Męcińskich, zasłużonego rodu w dziejach Polski już od XVII wieku. Pokrótce przedstawił sylwetkę jednego z najsławniejszych Męcińskich, czyli zakonnika Wojciecha, misjonarza i podróżnika na Daleki Wschód, męczennika za wiarę, który poniósł śmierć w Japonii, szerząc chrześcijaństwo. Przedstawił sylwetkę J. G. Męcińskiego na podstawie źródeł i literatury przedmiotu. Biografia J. G. Męcińskiego to wskazanie, jak pokolenie epoki autonomii galicyjskiej pracowało dla dobra kraju, co zaowocowało ostatecznie odzyskaniem niepodległości.

Tadeusz Mendzelowski przypomniał postać księdza Franciszka Leśniaka, którego pieśń Upływa szybko życie jest znana praktycznie wszystkim, ale paradoksalnie on sam nie jest przez większość śpiewających z nią kojarzony. Ksiądz F. Leśniak zasłużył na przypomnienie Jego postaci, nie tylko jako twórca tej popularnej pieśni, ale przede wszystkim jako działacz społeczny i nauczyciel, blisko związany z Tarnowem.

Rodziny tarnowskie w przededniu niepodległości to tekst o czołowych rodzinach tarnowskich żyjących w latach tuż przed odzyskaniem niepodległości. A. Sypek przybliżył genealogie i działalność kilku rodzin mieszczańskich zaangażowanych w działalność samorządową, oświatową, gospodarczą i społeczną w Tarnowie na przełomie XIX i XX w. Wskazał, jaki wpływ na działalność niepodległościową w Tarnowie miały powiązania rodzinne. Przedstawiciele omówionych rodzin aktywnie przyczynili się w 1918 r. do oswobodzenia Tarnowa z wojsk austriackich. W okresie międzywojennym rodziny te stały się przedstawicielami społeczeństwa tarnowskiego, reprezentującymi inteligencję, działaczy gospodarczych i społecznych.

Miasta w drugiej połowie XIX i na początku XX w. zaczęły się intensywnie rozwijać i komunikacja stała się jednym z priorytetów dla władz miejskich. Możliwość przemieszczania się i ułatwienia tego mieszkańcom były warunkiem szybkiego rozwoju miasta. W Tarnowie także to rozumiano i wprowadzono w mieście linię tramwajową, co było związane z elektryfikacją miasta. Ta oczywista dla dzisiejszego czytelnika infrastruktura powstawała w trudnych warunkach. Elektryfikację Tarnowa w bardzo udany sposób przedstawił D. Drwal. Wskazał, jak dzięki elektryfikacji zaistniały linie tramwajowe w Tarnowie i jak racjonalnie władze miasta w okresie międzywojennym zarządzały transportem w Tarnowie. Poza tramwajami istniały bowiem linie autobusowe, co przyczyniało się do kontaktów mieszkańców Tarnowa z miastami praktycznie w całej Polsce, a trzeba pamiętać, że przez Tarnów biegła linia kolejowa z Krakowa do Lwowa oraz do Wiednia.

W. Sypek przedstawił biografie Emila J. Czerniawskiego i Jerzego Matysa – tarnowian, którzy w czasie I wojny światowej walczyli w Legionach Polskich. Byli zafascynowani postacią J. Piłsudskiego i pod jego przywództwem walczyli o niepodległość Polski, a później brali udział w budowie państwa polskiego. Czerniawski i Matys byli szwagrami, jednak ich drogi były różne, łączyła ich wspólna idea pracy dla Polski i wierność wobec Komendanta J. Piłsudskiego. Autor, opisując losy E. J. Czerniawskiego i J. Matysa, przybliżył także dzieje ich rodzin. Obficie cytowane przez autora listy E. J. Czerniawskiego wprowadzają w atmosferę opisywanych wydarzeń.

Wojna w oczach dziecka to przejmujący artykuł P. Glugli, napisany na podstawie wspomnień Jerzego Wróblewskiego, w którym autor przedstawił założenia metodologiczne pracy nad takim źródłem. Jednak nie metodologia jest dla czytelnika najważniejsza, ale to, jak dzieci w okresie okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej odbierały ten niezwykle ciężki okres oraz co z wydarzeń z ich tragicznego dzieciństwa utrwaliło się w ich pamięci. Wydarzenia widziane przez dzieci mają zazwyczaj inny wymiar, niż te rejestrowane przez dorosłych.

Arcybiskup Jerzy Ablewicz odegrał wielką rolę w dziejach Tarnowa i diecezji tarnowskiej w okresie, kiedy społeczeństwo dążyło do przełomu społecznego w Polsce. W wielowymiarowym zakresie pracy duszpasterskiej znalazł się także element związany z propagowaniem dziejów diecezji. Kamieński uwypuklił działanie biskupa J. Ablewicza w obchodach 200-lecia diecezji tarnowskiej. Dla pasterza diecezji tarnowskiej wydarzenia z przeszłości były pamiątkami, na których budował wspólnotę diecezjan.

Jednym z pism, kształtujących opinie i wiadomości o Tarnowie i regionie, jest tygodnik „Temi”, początkowo ukazujący się pod tytułem „Tarnowski Magazyn Informacyjny”. R. Lis przedstawił w nim kulisy powstania tego cenionego przez tarnowian periodyku oraz to, jak wyglądała redakcja wspomnianego pisma w pierwszych latach jego działalności.

Kolejnym blokiem zawartości 24. tomu „Rocznika Tarnowskiego” jest wybór tekstów wystąpień na VIII Konferencji Konserwatorskiej w Jeżowie nieopodal Bobowej. Są to teksty zarówno doświadczonych konserwatorów, jak i początkujących adeptów tej sztuki. Z artykułów tych – różnorodnych pod względem tematycznym – poza treściami merytorycznymi dostrzec można entuzjazm i zaangażowanie w ratowaniu dziedzictwa kulturowego.

Ostatnim dość obszernym działem obecnego tomu „Rocznika Tarnowskiego” są Miscellanea. Dział ten jest niezwykle ważny dla rejestrowania bieżących wydarzeń kulturalno-społecznych w Tarnowie i regionie. Sprawozdania z działalności Tarnowskiego Towarzystwa Kulturalnego (M. Czosnyka), Miejskiej Biblioteki Publicznej (E. Stańczyk) i Tarnowskiego Oddziału Archiwum Narodowego (M. Dudek) to kompendia wiedzy o stanie tych organizacji i instytucji oraz kopalnia wiedzy dla przyszłych badaczy dziejów Tarnowa. Sprawozdania są uzupełnione bardzo szczegółowym kalendarium wydarzeń w Tarnowie w regionie w 2019 r., ale także odnotowano rocznice wydarzeń sprzed lat. Dla każdego historyka teksty te będą dużą pomocą, służącą do konstruowania dziejów Tarnowa. Blok sprawozdań uzupełnia relacja z obchodów w Tarnowie 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości, w której podkreślono zasługi Tadeusza Tertila, burmistrza Tarnowa na progu rodzącej się niepodległości Polski w końcu 1918 r. Niezwykle ważnym działem w Miscellaneach są biografie zmarłych osób zasłużonych dla Tarnowa. Są one wyrazem pamięci i hołdu złożonego tym osobom. Dwudziesty czwarty tom „Rocznika Tarnowskiego” zamykają recenzje książek oraz przegląd wydawnictw dotyczących Tarnowa i regionu tarnowskiego.

Reasumując – 24. tom „Rocznika Tarnowskiego” posiada przemyślaną kompozycję, zawierającą zarówno artykuły naukowe i popularnonaukowe, wspomnieniowe oraz wiadomości dotyczące kultury i dziejów miasta. „Rocznik Tarnowski” znakomicie rejestruje osiągnięcia miasta.

Prof. dr hab. Zdzisław Pietrzyk
Dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie

Kraków, 14 grudnia 2019 r.